Имештӹ июнь тӹлзӹн Эстон-Мары Ушемӹм регистрируйымы дӓ пӓшӓжым официально тӹнгӓлмӹ годшен 25 и шон. Махань-шон ӓмӓлвлӓ доно ти юбиилей кечӹ пӓлдӹртӹдеок коды, но, тене, тидӹм компенсируйымыла, Таллиннӹштӹш марынвлӓ айом эртӓрӓт. Тидӹжӹ, седӹ, пишок яжо. Ушемӹн коклы вӹциӓш историштӹжӹ шукы пуры, сусу дӓ яжо мӓгӓл улы. Эстон-Мары Ушем историштӹжӹ кок йиш Эстоним ужын шоктен: совет периодын сек мычашыштыжы ӹлянен дӓ 1991-шӹ ин 20-шы август годшен угӹц ӹшкевуя кешӹ Эстоништӹ ашкылвлӓжӹм ӹнян ӹштен дӓ виӓнг шалга.
1990-шы ивлӓн тӹнгӓлтӹшӹштӹ Владислав Зотинӹн Мары Эл Республикын Президент ылмыжы годым эстон-мары кӹлвлӓ и гӹц ишкӹ виӓнгӹнӹт, цаткыдемӹнӹт дӓ кымда корнывлӓ доно кенӹт. Тидӹжӹ культурым веле агыл ӓвӓлтен, тенгеок экономикы кӹлвлӓмӓт кердмӹ семӹнь кычаш цацымы. Мары Эл дон Эстони лоштыш кӹлвлӓн яжо кӱкшӹцӹштӹ ылмым Президент Зотинӹн Эстониш официальне визит доно толмыжы анжыкта. Ӹнянӹмӹ шоэш, толшашыштат Мары Элын Вуйжым Эстоништӹ тенгеок пурын вӓшлиӓш тӹнгӓлӹт.
Эстон-Мары Ушем пӓшӓжӹм тӹнгӓлмӹкӹжӹ, Эстоништӹш кӱшӹл школвлӓштӹ мары студентвлӓм тымдымым сек тӹнг задачешӹжӹ шӹнден, ти пӓшӓм лоббируен дӓ пӓленӓ, тидӹ яжо лӓктӹшӓн лин. Тенге Мары Эл дон Эстонин Тымдымаш министерствывлӓ ӹшке лоштышты мары студентвлӓм тымдаш лимӹ гишӓн пынзалтышым лыктыныт. Ти шотышты шукы пӓшӓм Римма Катаева ӹштен. Сек пӹтӓрижӹ, 1991-шӹ ин, лач нӹл студентлӓн веле тыменьмӹ вӓр ылын, вара ижӹ нӹнӹн шот и гӹц ишкӹ кушкын миэн. Кӹзӹт якте цилӓжӹ Ээсти кӱшӹл школым 150 нӓрӹ марын пӹтӓрен, шукынжок нӹнӹ логӹц Мары Элыш ӓль Руш Элыш пӧртӹлӹнӹт, кыдыжы Эстониэш кодын дӓ кыдыжы вес сӓндӓлӹквлӓш ӹлӓш ванжен. Шанем, эстон кӱшӹл школым пӹтӓрӹмӹ гишӓн дипломышты, нӹнӹнлӓн пӓшӓм момашты яжо сыравач лин. Совет жепӹн Эстониш толшы марынвлӓ шукынжок пӓшӓзӹ профессиӓн ылыныт гӹнь, пӹтӓртӹш ивлӓн ситуаци тӹрӹс вашталтын, кӹзӹт Эстоништӹ ӹлӹшӹ марынвлӓ лошты юристӓт, врачат, докторантурым пӹтӓрӹшӹвлӓӓт, кӱшӹл школышты тымдышывлӓӓат, дизайнерӓт, оперы мырызат, документ фильмвлӓн режиссерат, бизнесменвлӓӓт улы.
Кӹзӹт Таллинн лишнӹ ӹлӹшӹ марынвлӓ Таллиннӹштӹш Мары Ушем йӹр, Кечӹвӓл вел Эстоништӹ ӹлӹшӹвлӓ — Тартуштыш Мары Ушем йӹр погыненӹт. Пӹтӓришӹжӹм докторантурышты тыменьшӹ Людмила Ямурзина вуйлата, кокшыжым «Мари Увер» сайтым кычышы активист Васли Николаев. Кок Ушемӹнӓт пӓшӓштӹ ашныжы дӓ эстонвлӓ дон марынвлӓ лошты кӹлвлӓм кычымашты пуры лӓктӹшвлӓм кандыжы.
1990-шы ин ӹштӹмӹ Эстон-Мары Ушем, регистрируйымы им анжаш гӹнь, Эстоништӹ тошты ушемвлӓ лошкы пыра. Ушем ӹштӹмӹ гишӓн шая 1988-шӹ инок лӓктӹн. Лач тӹ ин июль тӹлзӹн Таллиннӹштӹ «Балтика 1988» кого фольклор фестиваль эртен, кышты тӹрлӹ сӓндӓлӹквлӓ гӹц ансамбльвлӓ ылыныт. Мары Эл гӹц, ам самынялт гӹнь, кок ансамбль ыльы — иктӹжӹ Микрӓк папавлӓн ансамбльышты. Нӹнӹ Ратушы лишнӹ кӓршӹм шактенӹт дӓ мыренӹт. Мары Эл гӹц тӹнӓм кого делегаци ылын, журналиствлӓӓт ылевӹ. Сӹнзӓ анзылнем кӹзӹтӓт итӹн гӹц ыргымы мары тӹр выргемӓн радиожурналист Раиса Даниловам ужам. Йошкар Олашкы увервлӓм колташ манын, тӹдӹ Телеграфышкы со талаша ыльы. Варажы эче, тӹ инок, тамалын доко мары артньыквлӓ, художниквлӓ Таллиннӹштӹ шукын ылевӹ: нӹлӹтӹн ӓль вӹзӹтӹн ижӹ! Иктӹжӹ нӹнӹ логӹц — Иван Богомолов. Ресторан дон кафевлӓштӹ шӹнзен, мары культурына дӓ халыкнан толшашыжы гишӓн нӹнӹ доно шукы хытыреннӓ. Халыкна докы тамахань манифестӹм вӓк сиреннӓ ыльы, архивыштем пыргедӓлӓш келеш. «Эрыкан илыш. Ирӹкӓн ӹлӹмӓш» альманахым лыкмы гишӓн моло шая кен. Шаявлӓнӓм нӓнгемӹ годым, мары йӹлмӹн кок сирӹмӹ вариантге шотыш нӓлмӹ ылын. Логотипшӹ перегӓлт кодын, шанем, тӹдӹ Таллиннӹштӹш Эстон-Мары Ушемлӓн ӓкӓн экспонат лиэш. Ти альманах вӓреш, шукыштат агыл ксерокс доно кырык марла 3-4 гӓнӓ «Ӓвӓсир Увервлӓ» лӹмӓн тетрадь постол увер ӹлӹштӓшӹм лыктын шоктенӓм.
Пӓлдӹртӓш келеш Эстон-Мары Ушемӹм ӹштӓш манын тӹ жепӓш Эстоништӹш халык шӱлӹш кого импульсым пуэн, эстонвлӓ идентитетӹштӹм цаткыдемдӓш манын, марынвлӓ вӹкӹ пиш пурын анженӹт. Толшаш ушем гишӓн Эстон йӹлмӹ дӓ литературы институтышты таманяр гӓнӓ Пауль Кокла доно вӓшлин хытыренам, тӹдӹ махань-шон согоньвлӓм пуэн, но тӹнгжӹ, юридически йӓмдӹлӹмӓш дӓ оформляйӹмӓш пӓшӓжӹ Йаак Прозес вӹкӹ вазын. Пӓшӓ пӹсӹнжок кеде, но вӓрӹштӹжӓт шалгыде, яжо уставым сирӓш манын, вес Ушемвлӓн документвлӓ доно пӓлӹмӹ лимӓн ылын. Эстон-Мары Ушемӹн устав негӹцеш Эстон-Венгр Ушемӹн дӓ Эстон-Саам Ушемӹн уставвлӓштӹ вазыныт. Тӹ годшен ӹнде коклы вӹц и утла эртен кен. Ти жепӹштӹ шукы пуры пӓшӓм ӹштӹмӹ дӓ пиш шукы вашталтмаш лиӓлтӹн, пӹтӓрижӹ эстон-мары кӹлвлӓ кого йогын вӹдлӓ коэштӓлтӹнӹт гӹнь, пӹтӓртӹш жепӹн, пиш ӹжӓл, кошкен кеӓш цацышы изи ӓнгӹрӹн йогымыжым веле ӓшӹндӓрӹктӓт. Тенге гӹнят, ӹнянем, толшашышты ти кӹлвлӓ у вим нӓлӹн, у корнывлӓм кӹчӓл, полой вӹдлӓ шӓрлен кеӓт дӓ анзыкыла виӓнгӓш тӹнгӓлӹт. Пӹтӹде.
Валери Аликов, Эстон-Мары Ушемӹн пӹтӓриш вуйлатышыжы
Цикмӓ 